30.09.2005r.

T o m a s z   H o l b a n d / IP (INSTYTUT PÓŁNOCNY)
Kontakt przez: redakcja @@ iceland.pl

Podtytuł: Morfologiczny podział wodospadów (nie tylko islandzkich).

Abstract in English: the article describes complex morphological classification of waterfalls; there are nine groups of factors which may describe waterfall.


Wodospad jako doznanie estetyczne jest z pewnością rozpoznawalnym elementem naszego krajobrazu. Ludzie zachwycają się wodospadami w różnej formie, o różnej wysokości, szerokości i ilości wody. Jako połączenie kilku żywiołów, jako synteza dynamiki, ruchu ze statycznym bytem samego zjawiska, wodospady urzekają nas najbardziej, gdyż ludzie również kochają ruch, a zarazem boją się śmierci jako nieuniknionej konsekwencji ruchu. Tymczasem, w skali życia człowieka, wodospad jest nieśmiertelny, mimo, że jego dynamika wręcz powala. Jest więc wodospad czymś co wzbudza naszą zazdrość, a zarazem strach przed mocą zawartą w tej jego dynamice.

Wodospady (szczególnie te wysokie) są zawsze związane z górami, które przecież również dzięki swej wielkości wzbudzają respekt człowieka. Góry widziane z dala jako gigantyczny lecz martwy organizm, z bliska wydają się tętnić życiem dzięki krwioobiegowi ze strumieni , rzek i właśnie wodospadów - miejsca, gdzie górska "krew" się burzy...

Woda - czynnik odpowiedzialny za dynamikę wodospadu i nadający mu "życie", lecz przecież woda to również źródło życia dla ludzi! I znów stajemy przed dwoistością zawartą w wodospadzie. Z jednej strony woda dająca życie, z drugiej - groźne i potężne zjawisko, które ludzkie życie potrafi zniszczyć w chwilę...

Zanim z poety zamienimy się w badacza i spojrzymy na wodospad okiem uzbrojonym w lupę i miarkę, dowiedzmy się jaka jest oficjalna definicja wodospadu.

Wodospad - wody rzeki lub strumienia przelewające się przez stromy próg skalny i spadające swobodnie w dół. Wodospad rzeźbi u stóp progu zagłębienie zwane kotłem eworsyjnym, który powstaje w wyniku zmiany kierunku poruszania się mas wody przy spadku. Wodospad rzeźbi skały zarówno na dnie kotła jak i próg, który w wyniku ciągłego ruchu wody cofa się lub pogłębia. Wodospad może się składać z kilku progów i tworzyć kaskadę. W Polsce w Tatrach często nazywane są siklawami. Czasem wodospadami nazywa się również wody nie spadające swobodnie, ale opierające się pod dużym kątem o zbocze progu.

Rodzajem wodospadu jest również katarakta, która charakteryzuje się istnieniem swego rodzaju rynien zbudowanych z bardziej odpornych na erozję skał. Katarakta jest rodzajem szerokiego wodospadu składającego się z szeregu wystających poza krawędź progu rynien. Najczęściej określenia tego używa się wobec progów na Nilu.

Wodospadem najwyższym na świecie jest Salto Angel w Wenezueli (pojedynczy próg: 979 m), wodospadami o największym przepływie wody są: Inga (średni przepływ ok. 41 kt/s) i Wodospady Livingstone'a (ok. 35 kt/s) w Demokratycznej Republice Konga.

Długo szukałem w internecie, w książkach poświęconym hydrologii, geografii i nic... Nie znalazłem nic o podziale wodospadów wedle różnych kryteriów i czynników charakteryzujących te fenomeny przyrody. Być może istnieją już jakieś inne dzieła, artykuły o wodospadach, do których nie dotarłem - mam nadzieję, że z czasem dotrę do nich i porównam swoje spostrzeżenia z przemyśleniami specjalistów.
Dla potrzeb islandologii, postanowiłem stworzyć własny podział wodospadów, który można było by użyć w odniesieniu do całej tej masy wodospadów jakie spotykamy na Islandii. Ale oczywiście ta klasyfikacja wodospadów uwzględnia możliwości wszystkich światowych wodospadów i może być użyta do opisania każdego z nich.

Morfologiczny podział czynników charakteryzujących wodospady:

1. Kąt spadku:
1. wodospady swobodne - kąt: α ≥ 90° (kąt pomiędzy zboczem progu a podnóżem progu liczonym wewnątrz masywu)
2. wodospad dotykowy (woda dotyka czasami wypustek skalnych)
3. wodospady ślizgowe - kąt: 80° ≤ α < 90°
4. wodospady ślizgowo-strumieniowe - kąt: 70° ≤ α < 80°
5. wodospady strumieniowe - kąt: 60° ≤ α < 70°
6. rwące (górskie) strumienie - kąt 30° ≤ α < 60°
7. mieszane (dwie liczby np.: 15 = swobodno-strumieniowy)






2. Szerokość strugi:
1. pojedyncza wąska struga (rurowe)
2. szersze pojedyncze strugi (taśmowe)
3. szerokie strugi (dywanowe)
4. bardzo szerokie i rozległe strugi (wielodywanowe)
3. Wygląd strugi:
1. równoległe
2. trapezowe (struga zwiększa swą szerokość ze spadkiem)
3. chaotyczne (dla nieswobodnych)
4. warkoczowe (dla nieswobodnych)
5. mieszane (dla nieswobodnych)
4. Ilość strug na jednym progu:
1. solo
2. podwójne
3. potrójne
4. wielokrotne
5. Ilość progów:
1. pojedyncze
2. kaskadowe
6. Ukształtowanie terenu:
1. typ kanion - wody wpadają do wąskiego kanionu
2. progowe - wody spadają z progu na płaskowyż położony niżej
3. pośrednie
7. Ilość wody:
1. strużkowe
2. prysznicowe
3. małonośne
4. rzeczne
5. jeziorowe
6. olbrzymie
8. Wygląd progu (rzut z przodu):
1. płaski
2. rynnowy
3. skalny
9. Wygląd progu (rzut z góry):
1. prosty
2. U-kształtny
3. ukośny (względem rzeki)
4. poszarpany